Cilt sağlığı söz konusu olduğunda zamanlama, en az yapılan işlem kadar belirleyicidir. Güneşle olan ilişkimiz, benlerimizin davranışı ve cildin iyileşme kapasitesi yıl boyunca değişir. Dermatoloji pratiğinde bu nedenle sonbahar ve kış ayları yalnızca “daha rahat” değil, bilimsel olarak da daha güvenli bir pencere sunar. Doktor Yeliz Erdemoğlu’nun anlatımıyla, ben takibinden lazer ve leke tedavilerine, güneş korumasından yapay zekâ destekli dermoskopiye kadar pek çok başlık, mevsimsel farklar göz önüne alındığında çok daha anlamlı hale gelir. Bu yazıda, kış aylarının cilt sağlığı açısından neden kritik bir avantaj sunduğunu ve bu avantajın hem koruyucu hem de tedavi edici dermatolojiye nasıl yansıdığını bilimsel temelleriyle ele alıyoruz.

1. Kış ayları ben takibi ve lazer işlemleri için neden en ideal dönem olarak kabul ediliyor? Komplikasyon riskinin azalmasının temel nedeni nedir?

Güneşe maruz kalma ile ilişkili komplikasyon riskinin artması nedeniyle yaz mevsimi genellikle lazer cilt bakımı prosedürleri için önerilmez. Lazer tedavileri genellikle cildi UV hasarına karşı daha hassas ve savunmasız hale getirir ve yaz aylarında güneşe uzun süre maruz kalmaktan kaçınmak daha zordur. Bu, tedavi edilen bölgelerde leke olarak tanımlanan hiperpigmentasyona, tahrişe ve hatta yanıklara yol açabilir. Ek olarak, bir lazer prosedüründen önce veya sonra bronzlaşma, lazerin etkinliğini etkileyebilir ve olumsuz etki riskini artırabilir. Lazer tedavilerini takip eden artan güneş hassasiyeti, daha sıcak, daha güneşli yaz aylarında sürdürülmesi daha zor olabilecek özenli güneş koruması gerektirir. Bu nedenle, sonbahar ve kış mevsimleri tedavilerin hem güvenliğini hem de etkinliğini artıran çeşitli faktörler nedeniyle lazer prosedürleri için en uygun mevsimler olarak kabul edilir.

Kışın neden daha ideal?

UV maruziyeti daha düşüktür.

• Kış aylarında güneş ışınlarının (özellikle UVB) şiddeti belirgin şekilde azalır.

• Lazer sonrası cilt ışığa aşırı duyarlı hale gelir. Düşük UV iyileşme sürecinde daha güvenli bir ortam sağlar.

Post-inflamatuvar hiperpigmentasyon (PIH) riski azalır.

• Lazer ve ben işlemleri sonrası en sık korkulan komplikasyon lekelenmedir.
• UV ışınları, melanini uyararak koyu lekelerin oluşmasına, mevcut lekelerin kalıcı hale gelmesine yol açabilir. Kışın bu risk doğrudan azalır.

Güneşten kaçınma daha kolaydır.

• Kış aylarında insanlar genellikle dışarıda daha az zaman geçirir ve güneşe daha az maruz kalırlar. 
• Daha soğuk hava genellikle daha az terleme anlamına gelir, bu da lazer tedavilerinden sonra tahrişi azaltmaya ve enfeksiyonu önlemeye yardımcı olabilir. 
• Sonbahar ve kışın daha düşük nemi, cildin yaz sıcağının ek stresi olmadan iyileşmesi için daha kontrollü bir ortam da yaratır.
• Lazer ve ışık bazlı tedaviler sonrası cilt UV’ye karşı daha hassas hale gelir. UV maruziyeti post-inflamatuvar hiperpigmentasyon (PIH) riskini artırır. Kışın daha düşük UV maruziyeti bu riski anlamlı şekilde düşürür. 

Ben takibi açısından kışın avantajlıdır, çünkü;

• Yaz sonunda benler güneş etkisiyle koyulaşabilir, geçici pigment değişiklikleri olabilir. Kışın bu “reaktif koyulaşmalar” geriler. Gerçek şüpheli değişiklikler daha net ayırt edilir. Bu da dermoskopik değerlendirmenin daha güvenilir olmasını sağlar.
• Komplikasyon riskinin azalmasının temel nedeni UV ışığının melanini uyarmamasıdır. UV ışığı melanositleri aktive eder, iltihap sonrası pigment üretimini artırır, lazer sonrası lekelenme, renk düzensizliği ve iyileşmenin gecikmesi riskini yükseltir. Kış aylarında UV tetiklenmesi minimaldir, bu nedenle:
• Cilt daha kontrollü iyileşir,
• Pigmentasyon komplikasyonları daha az görülür,
• Tedavi sonuçları daha öngörülebilir olur.

Kısaca, kış mevsiminde daha az UV, daha düşük lekelenme riski, daha doğru ben değerlendirmesi ve daha güvenli lazer sonrası iyileşme şansı olur.

2. Ben haritalaması nedir ve kimler için hayati önem taşır? Hangi benler alarm kabul edilmelidir?

Ben haritalaması, ciltteki tüm benlerin (nevüslerin) konum, boyut, renk ve şekillerinin düzenli olarak kayıt altına alınması ve zaman içerisindeki değişimlerin karşılaştırmalı izlenmesidir. Amaç, özellikle melanom gibi cilt kanserlerini erken evrede yakalamaktır. Dermatoloji uzmanı tarafından yapılır. İlk muayene “başlangıç haritası”dır, sonraki kontrollerde yeni benler ya da değişiklikler karşılaştırılır. Çok sayıda beni olanlar (≈50’den fazla), atipik (düzensiz) benleri olanlar, açık tenli, kızıl saçlı veya renkli göz rengine sahip kişiler, çabuk yananlar, ailesinde cilt kanseri/melanom öyküsü olanlar, çocuklukta yoğun güneş yanığı geçirenler, solaryum kullanmış kişiler, bağışıklığı baskılanmış kişiler gibi risk grubundakiler için kritik önemdedir. Bu gruplarda erken tanı, tedavinin başarısını belirgin biçimde artırır.

Benlerin risk analizini dermatologlar “ABCDE Kuralı” ile saptarlar. Aşağıdaki özelliklerden biri bile varsa, dikkatli olunması gerekir:

• A – Asimetri; benin iki yarısı birbirine benzemiyorsa,
• B – Border (kenar); düzensiz, girintili çıkıntılı kenarlar,
• C – Color (renk); birden fazla renk (kahverengi, siyah, kırmızı, mavi, beyaz),
• D – Diameter (çap); 6 mm’den büyük (kalem silgisi kadar),
• E – Evolving (değişim); zamanla büyüme, renk/şekil değişimi, kabarma.

Kanama, kabuklanma, kaşıntı, ağrı, hassasiyet, yeni çıkan ve hızla büyüyen ben, diğerlerinden belirgin farklı görünen “çirkin ördek yavrusu” ben varlığı gibi bulgular yine klinisyeni uyarır. Kayıt sıklığı yüksek riskli kişiler için 3-6 ayda bir iken, orta/düşük risk grubundakiler için yılda 1 kez yeterlidir. Yine kişilerin evde ayda 1 kez ayna ile kendi kendine kontrol yapması önerilir (sırt, saçlı deri, ayak tabanları dâhil).

Sonuç olarak ben haritalaması, özellikle risk grubundakiler için hayat kurtarıcı olabilir. Şüpheli değişiklikler fark edildiğinde, gecikmeden dermatoloji uzmanına başvurmak gerekir.

3. Kışın güneşin etkisi azalmasına rağmen güneş kremi kullanımının hâlâ gerekli olmasının bilimsel açıklaması nedir?

Kışın güneş daha zayıf hissedilse de, güneş kremi kullanımına devam etmek gereklidir. Bunun nedeni, güneş ışınlarının cilt üzerindeki etkisinin sıcaklıkla değil, UV türleriyle ilişkili olmasıdır.

 UV ışınlarının davranışı mevsime göre değişmez. 

Güneşten gelen UV ışınları kabaca iki ana gruptur: UVA ve UVB. 

• UVA ışınları yıl boyu dünyamıza ulaşır, bulutlardan, camdan ve ince giysilerden geçebilir, cildin derin tabakalarına (dermis) kadar iner. Tüm bu nedenlerle kışın da ciltte kolajen yıkımı, elastikiyet kaybı ve erken yaşlanma devam eder.
• UVB ışınları ise DNA hasarı, hücresel mutasyon ve leke oluşumundan sorumludur. Daha çok yazın artar, kışın azalır, ancak tamamen ortadan kalkmaz. Açık havada, özellikle öğle saatlerinde hâlâ etkilidir.

Kışın bile olsa lazer, kimyasal peeling, retinoid (A vitamini) kullanımı ve bazı leke tedavileri cilt yüzeyinde soyulma yaparak cildin daha hassas hale gelmesine neden olabilir. Bu işlemler cilt bariyerini geçici olarak inceltir. Melanositleri (pigment hücreleri) leke üretmeye daha duyarlı hale getirir. Güneş koruması olmazsa, az UV bile lekelenmeye ve kalıcı hasara yol açabilir.

“Bulutlu Hava = Güvenli Hava” değildir. Bulutlar UVB’nin bir kısmını engeller. UVA’nın %80-90’ı bulutlardan geçer. Soğuk ve kapalı havalarda “yanmıyorum” hissi yanıltıcıdır, hasar sessizce birikir. Yine “cam arkasında bile UVA maruziyeti vardır”. Ofiste, arabada, evde pencere yanında UVA ışınları camdan geçerek leke koyulaşmasına, ince kırışıklıklara ve cilt yaşlanmasına katkı sağlar.

Bilimsel sonuç olarak; güneşin ısıtıcı etkisi kışın azalsa da, biyolojik etkisi azalmaz. Bu yüzden dermatolojik kılavuzlar yıl boyunca en az SPF 30 geniş spektrumlu (UVA + UVB) güneş koruyucu kullanımını önermektedir.

4. Lazer, leke tedavileri ve cilt yenileyici işlemleri kışın yaptırmak yaz aylarına nasıl bir avantaj sağlar?

Kış aylarında lazer, leke tedavisi ve cilt yenileyici işlemler yaptırmak, yaz dönemine hem daha güvenli hem de daha etkili bir ciltle girmenizi sağlar. İşte bunun nedenleri:

• Güneş maruziyetinin az olması (en büyük avantaj)

Lazer ve peeling sonrası cildimizin ışığa olan hassasiyeti artar. Bu durum melanosit adı verilen, cildin bronzlaşmasına ve leke oluşumuna neden olan özel bir hücre grubunun tetiklenmesiyle leke oluşumuna neden olabilir. Bu risk özellikle koyu ten rengine sahip kişilerde daha yüksektir. Kışın UV maruziyeti düşük olduğu için yeni leke oluşma riski azalır, post-inflamatuvar hiperpigmentasyon (işlem sonrası koyulaşma) daha az görülür.

• Cildin kendini yenilemesi için daha uygun ortam: Soğuk havalarda cildimizin daha az terlemesi ve havanın daha az nemli olması sayesinde iltihap ve enfeksiyon riski düşer. İşlem sonrası görülebilen kızarıklık, kabuklanma ve soyulma dönemleri günlük hayatı daha az etkiler.
• Tedavilerin etkisinin kışın daha iyi oturması: Leke tedavileri ve lazer uygulamaları tek seansta bitmez. Kış boyunca yapılan seri seanslar sayesinde cilt tonu eşitlenir, akne izleri azalır, gözenek ve ince kırışıklıklar toparlanır. Yaz geldiğinde “iyileşme süreci” değil, “sonuç dönemi” yaşanır.
• Güneş koruması daha kolay: Kışın soğuk havanın da etkisiyle yaşam daha çok kapalı ortamlarda devam eder, bu da UV maruziyetini azaltır. Yine denize/havuza girilmediği için koruma kesintiye uğramaz, bu da tedavilerin kalıcılığını ciddi şekilde artırır.

5. Melanom erken tanısında Yapay Zeka destekli dermoskopi sistemleri nasıl bir fark yaratıyor? Bu teknoloji hastaların hayatını nasıl etkiliyor?

Yapay Zeka (YZ) destekli dermoskopi sistemleri, melanom erken tanısında en çok “gözden kaçırma riskini azaltma”, triyajı hızlandırma ve uzmana erişimi olmayan yerlerde kaliteyi standartlaştırma tarafında fark yaratmaktadır. Dermatolog muayenesinde “ikinci göz” olarak daha tutarlı karar alınmasına katkı sağlar. Dermoskopi görüntüsündeki asimetriler, atipik ağ yapıları, çoklu renkler vb. gibi patternleri YZ çok hızlı tarayıp “şüphe skoru”, “ısı haritası” gibi çıktılar verebilir. İyi eğitilmiş modeller tehlikeli benleri zararsız olanlardan ayırmada doktora ikinci bir göz olarak yardımcı olur. Böylece malign melanom hastalığının erken teşhisi ve daha kolay tedavi edilme imkanı doğar.

6. Bu teknoloji hastaların hayatını nasıl etkiliyor?

Melanomu erken evrede yakalama ihtimalini artırır, tedaviyi kökten değiştirir. Takipte değişimi yakalar. Dijital dermoskopi ve vücut fotoğraflamasıyla “ben haritalama” yaklaşımı, yeni çıkan bir beni tespit etmede veya var olan bir benin bozulma belirtilerini tespit etmede klinisyene destek olur. 

En kritik noktaya gelince; YZ destekli dermoskopi tanıyı koymaz. “Klinik muayene + dermoskopi + gerektiğinde histopatoloji (biyopsi)” altın standarttır.

*Bu yazı Amerikan Hastanesi katkılarıya hazırlanmıştır.