Mevcut verilere göre erkek ve kadınlar stresi farklı şekilde deneyimliyor ve bu da stres yönetimi tekniklerinde kişisel uygulamalara ihtiyaç olduğunu gösteriyor.
Kadın ve erkeklerde stres ve HPA Ekseni
Stres tepkisinde merkezi olan hipotalamik-hipofiz-adrenal ekseni (HPA), bedeni tehditlere hazırlamak için kortizol salgılanmasını tetikler.
İnsanlarla yapılan erken dönem çalışmalarda yetişkin erkeklerin daha güçlü akut HPA ve otonomik tepkiler verdikleri gözlenmiş. Ancak daha güncel araştırmalara göre dişi farelerin strese bağlı HPA tepkileri daha güçlü. Buna karşın HPA ekseni kadınlarda stres düzenlemesinde erkeklere göre daha az merkezi olabilir. Bu hipotez adrenal bezi alınmış farelerde bile dişilerin testlerde strese bağlı davranışlar göstermelerine dayanıyor ve bu davranışlar erkek farelerde görülmüyor.
Çeşitli çalışmalara göre kadınlarda, bazılarında ise erkeklerde kortizol düzeyi daha yüksek ve bu da konunun ne kadar karmaşık olduğunu gösteriyor.
Stres ve beyin
Stres beyni ciddi derecede etkiler ve nörotransmiter aktivitesi, sinaptik plastisite ve nörodejenerasyon riski gibi cinsiyete bağlı potansiyel farklar da bulunabilir.
Genellemelerden bir tanesinde erkeklerin stresli koşullar altında ventromedial prefrontal kortekste daha fazla uyarım yaşadıklarıdır. Bu bölge duygusal düzenleme ve karar vermede etkilidir. Tüm çalışmalarda olmasa da pek çok çalışmada kadınların limbik sistemlerinde daha yüksek tepki görülmüş ve bu sistem duygusal tepkilerin oluşumu ve büyütülmesinden sorumludur. Bir çalışmada kadınlarda hipokampüsün adaptif tepkilerde erkeklerden daha az müdahil olduğu belirtiliyor.
Hayvan deneylerinde ise çeşitli muhtemel nörokimyasal farklardan bahsediliyor. Örneğin bazı çalışmalara göre glutamat, dopamin ve serotonin erkeklerde beyin yeniden modellemesinde etkinken, kadınlarda öyle görünmüyor. Başka çalışmalarda ise kadınlarda östrojenin beyinde GABA hassasiyetini azalttığı belirtiliyor ve bu da anksiyeteyi azaltma konusunda önemli olabilir. Başka bir çalışmada ise kadınlarda kortokotropin salgılayıcı faktör nöronlarının NMDA reseptörleri konusunda stres kaynaklı davranışlarda erkekler kadar etkili olmadığı görülüyor.
Epigenetik ve strese karşı rezilyans
Epigenetik üzerine yapılan çalışmalarda, yani genlerin DNA’da bir değişikliğe sebep olmadan farklı yorumlanmaları konusunda, strese karşı cinsiyete bağlı bazı örüntüler görülmüşler.
Tedavilere farklı tepkiler
Bazı çalışmalarda SSRI’ların cinsiyete bağlı farklı etkiler göstermedikleri belirtiliyor ancak bazı çalışmalarda ise farklar olduğu söyleniyor. Bunlara göre kadınlarda SSRI’lara daha iyi tepkiler alınıyor. Kanıtlara göre depresyonun davranışsal tedavilerinde de cinsiyet farkı dikkate alınmalı. Örneğin kadınlarda tedavi öncesi depresif belirtilerin daha yüksek olması durumunda bilişsel davranış tedavilerinden daha kötü sonuçlar alınıyor.
Bu karışık sonuçlar ne anlama geliyorlar?
Verilerin düzenli olmaması kafa karıştırıcı ancak tam olarak kullanışsız da değil. Tüm bunlar farklı fizyolojik, anatomik, nörokimyasal ve epigenetik faktörlerin stres altındaki kadın ve erkeklerde etkili olduklarını gösteriyorlar. Bu faktörler henüz tam anlamıyla anlaşılmıyorlar ve bu düzensizliğin sebepleri arasında çalışmaların tasarımı ve insan-hayvan farkları da bulunabilir. Yaşam boyunca yaşanan fizyolojik değişimler, her bir bireydeki kadın ve erkek özelliklerinin özel karışımı, beynin değişkenliği ve karmaşıklığı ve insan biyolojisinin karmaşık yapısı, kullanılan veri setlerinin bireysel sağlıktaki değişimleri de takip etmesi gerektiğini gösteriyorlar.
Nereden başlayabiliriz?
Cinsiyetler arasında verileri ortalama hale getiren genelleştirilmiş araştırmalara dayanmak yerine bireyler kendi ihtiyaçlarına bağlı olarak strese karşı proaktif adımlar atabilirler. Bazı güzel başlangıç adımları şöyle:
- Stres örüntülerinizi takip edin: Uyku düzeni, ruh hali değişimleri, fiziksel belirtiler gibi kendi strese bağlı işaretlerinizi gözlemleyin. Böylece beden ve zihninizin farklı stres kaynaklarına nasıl tepki verdiğini tanımlayabilirsiniz. Tüm kadınlar ve erkeklerle aynı olduğunuzu düşünmeyin.
- Fiziksel aktiviteler yapın: Erkekler için özellikle stres azaltma konusunda fiziksel sporların etkisi yüksek olabilir. Fakat fiziksel aktivite kadınlarda da ciddi fayda sağlayabilir ve bu nedenle hareketi gününüze dahil edin ve böylece onun faydalarının tümünü elde edin.
- Bilişsel ve duygusal yaklaşımlardan faydalanın: Erkeklerin strese karşı düşünceleri kontrol eden beyin bölgelerini aktifleştirmeleri, kadınların ise duygusal olarak daha aktifleştirici olmaları nedeniyle erkekler bilişsel yaklaşımlardan daha fazla fayda görebilirler ve böylece kötü düşünce tarzlarını tanıyıp yeniden yapılandırabilir, bilişsel bozuklukları düzeltebilirler. Kadınlarda ise özellikle duygulara odaklanan yaklaşımlar, yani mindfulness, regülasyon ve dönüşüm gibi teknikler sayesinde kötü duygular işlenebilir, karşılanmayan duygusal ihtiyaçlar ortaya çıkarılabilir, adaptif duygusal tepkiler öğrenilebilirler. Bunların hepsi iç başa çıkma kaynaklarının daha verimli kullanılmalarına olanak tanıyabilir.
- Sizin için işe yarayacak şeylere karşı açık olun: Trendler erkeklerin bilişsel yaklaşımlardan, kadınların ise duygusal odaklı stratejilerden fayda sağladıklarını gösterseler de, kendinizi bu kadar kategorize etmeyin. Çeşitli teknikleri deneyin ve size faydalı olanı bulun.
Erkeklerde psikiyatrik teşhisler konusunda yapılan tartışmalarda görülme sıklıkları da tekrar gözden geçirilmeli. Ancak yine de özellikle iki kat daha fazla anksiyete ve depresyon tanısı alan, ayrıca Alzheimer vakalarının üçte ikisini oluşturan kadınlara da odaklanmak gerekiyor ve pek çok klinik deneyde erkek ağırlığının olması da dikkate alınan bir faktör olmalı.
Bu karmaşıklıkları kavramak bireylere özel stres yönetimi tekniklerinin gerekli olduğunu anlamaya yardımcı olacaktır.
Kaynak: psychologytoday
İlginizi çekebilir: Gün içinde uygulayabileceğiniz stres yönetimi teknikleri