Stranger Things dizisi gerçekte ne anlatıyor: Travma psikolojisi üzerinden derin bir bakış

1980’li yıllar, küçük ve kendi halinde bir kasaba, sokaklarda özgürce oynayabilen çocuklar… Özellikle 70’li ve 80’li yıllarda doğanlar için birçok tanıdık tema içeren Stranger Things dizisinin bu kadar popüler olma sebeplerinin başında elbette nostalji etkisi geliyor. Bu dönemde dünyaya gelen veya çocuk olan pek çok kişinin hafızasına kazınan filmlerden esinlenerek oluşturulmuş bir atmosfere sahip olan Stranger Things, ilk bakışta yaratıklarla dolu bir bilimkurgu-korku dizisi gibi görünse de, daha derinlerde çok daha insani ve evrensel olan “psikolojik travma” konusunu işliyor.

Stranger Things’de doğaüstü olaylar ve paralel evrenler gibi görünen tüm unsurlar aslında psikolojik travmanın bir tür metaforu. Upside Down (baş aşağı dünya), Demogorgon, Mind Flayer (zihin avcısı) gibi unsurlar; karakterlerin yaşadığı travmaların, dissosiyatif tepkilerin ve psikolojik savunma mekanizmalarının metaforik yansımaları.

“Her şey tanıdık… Ama bir şeyler çok yanlış.”

Travma psikolojisine göre ağır stres altında beyin hayatta kalmak için savaş-kaç tepkilerinin yanı sıra “donma”, “kopma”, “ayrışma” gibi savunma mekanizmalarına başvurabilir ve travmatik yaşantı beynin gerçeklik algısını değiştirebilir. Stranger Things’de Upside Down tam da bu bozulmuş algının bir temsili gibi. Dizide Upside Down bir paralel evrenden ziyade metaforik bir psikolojik alan gibi işliyor. Burada zaman donmuş, her yer sessiz ve karanlık, sürekli bir tekinsizlik ve çıkışsızlık hissi hakim ve her şey tanıdık ama bozulmuş gibi görünüyor. Travmaya maruz kalan bireylerin hafızalarındaki “kopukluk”, “gerçeklikten uzaklaşma”, “zamansızlık hissi” Upside Down’ın atmosferi ile şaşırtıcı şekilde benzeşiyor.

Dizide psikolojik travma anlatımı karakterler üzerinden de başarılı bir şekilde işlenmiş. İlk sezonda kaybolan Will Byers karakteri travma tepkileri olan donma tepkisi (freeze response) ve dissosiyasyonun temsili gibi. Will’in verdiği donma tepkisi, vücudun “hayatta kalmak için tamamen hareketsiz kalma” stratejisini yansıtıyor. Will’in saklanması, sessizleşmesi, hareketsiz bir şekilde sadece nefes alıp vermesi, izole olması, yardım çağıramaması akut travma yaşayan bireylerde sıkça görülüyor.

Psikolojide dissosiyasyon (kopma, ayrışma, çözülme), kişinin normalde bir bütün halinde çalışan bilinç, hafıza, kimlik, duygu, algı ve davranış süreçlerinin birbirinden kopması, yani “ayrışması” durumudur. Basitçe zihin, aşırı stres ya da travma karşısında kendini korumak için parçalarına ayrılır. Will’in gerçek dünyadan kopması, sesleri duyup cevap verememesi, başka bir yerde yaşıyormuş gibi hissetmesi ve zaman algısının bozulması travmada dissosiyasyon (kopma, ayrışma, çözülme) tepkisine birer örnek.

Will’in Yaşadığı Flashbackler yani travmatik yeniden yaşantılar da travma sonrası stres bozukluğunun (TSSB) temel belirtilerinden biri. Flashback, travmatik anının bir anda tüm canlılığıyla geri gelmesi, bedenin anıyı gerçekmiş gibi yaşaması ve yoğun korku, panik veya donma tepkileridir. İlerleyen sezonlarda Will’in birdenbire Upside Down’a geçiş yaptığı sahneler Flashbackleri yani travmanın yeniden yaşantılanmasını temsil ediyor.

Travma sadece zihinsel bir deneyim değildir; adeta bedenin hafızasında kök salar. Stranger Things’de Will’in aniden titremesi, üşümesi, midesinin kasılması, “her an kötü bir şey olacakmış gibi hissetmesi” travmanın bedensel (somatik) hafızasına işaret ediyor. Nöropsikoloji çalışmalarına göre travmatik yaşantı geçmiş olsa bile sinir sistemi alarm halinde kaldığı için beyin tehlikenin geçtiğini anlamakta zorlanır ve kişi fiziksel dünyada güvende olsa bile bedeni hala “tehlike var” mesajı verir. “Bedensel tetiklenme” denilen bu deneyim, dizide doğaüstü bir bağ olarak sunulsa da, psikolojik karşılığı travmanın bedensel (somatik) hafızasına işaret ediyor.

Dizinin doğaüstü güçlere sahip karakteri Eleven ise çocukluk travması ile yine dissosiyasyon (ayrışma, kopma) tepkilerinin bir temsili. Eleven’ın laboratuvarda maruz kaldığı deneyler, çocukluk travmasının dissosiyasyon ile ilişkisini ortaya koyuyor. Eleven’ın duygularını uzun süre tanıyamaması ve ifade edememesi ağır çocukluk travmasının yaygın sonuçlarından biri. Güçlerini kullanırken gözlerini kapatarak kara bir suya düşmesi dissosiye olarak bilinç dışı alana geçmesini temsil ediyor. Bu sahnelerdeki zihinsel kopuş, bedenini hissetmeme ve algının değişmesi de dissosiyatif özelliklerle büyük paralellik taşıyor.

Dizideki Hawkins çocukları, travma iyileşmesinde sosyal desteğin gücünü temsil ediyor. Çünkü güvenli bağlar travmayı iyileştirir. Mike, Dustin, Lucas ve diğerlerinin sosyal desteği, annesi Joyce’un kararlılığı Will’in hayatta kalmasını sağlıyor. Hopper’ın Eleven’a güvenli bir ilişki üzerinden bakım vermesi de travma sonrası iyileşmede yakın çevrenin desteğinin gücünü gösteriyor. Çünkü iyileşme, bireysel değil ilişkiseldir.

Mind Flayer (zihin avcısı) karakteri travmanın zihne yerleşip içeriden büyüyen yönünü sembolize ediyor. Travma temsili olarak Mind Flayer, sürekli tehdit, kontrol kaybı, içsel baskı gibi hisleri temsil ederek istenmeyen düşünceler ile zihni ele geçiriyor, sürekli tetikte hissettirerek aşırı uyarılmışlık içinde tutuyor ve bedeni kontrol ederek Will’in işlevselliğini bozuyor. Bu yönleriyle Mind Flayer, travmanın görünmez ama güçlü etkilerinin sembolik bir karşılığı.

Sonuç ve Öneriler

Yukarıda da anlatıldığı gibi travmadan sonra kişi fazla tetikte, güvensiz, şüpheci bir hale gelebilir. Ancak yumuşak bir iletişimin olduğu, sınırların saygıyla karşılandığı, sürekliliğin ve duygusal istikrarın olduğu güvenli ilişkiler iyileşmeye yardımcı olur. Travma sonrası iyileşmede sosyal ve yakın ilişkiler, nörobiyolojik, psikolojik ve duygusal düzeyde en güçlü iyileştirici faktörlerden biridir. Travma kişiyi kopma, yalnızlaşma ve güvensizlik hissiyle sarar; ilişkiler ise kişiyi yeniden hayata bağlayan bir “köprü” görevi görür. Travma, kopma ve ayrışmaysa, iyileşme de yeniden bağlanmadır.

Sonuç olarak Stranger Things’i travma psikolojisi perspektifinden izlediğimizde, dizinin canavarlarının aslında insanın içindeki yaraların bir yansıması olduğunu fark ediyoruz. Dizi bize, kişiyi kendi Upside Down’ına hapseden travmanın beden hafızasında izlerini uzun süre taşıyabileceğini, kişinin baş edemediği olaylar karşısında zihnin kendini koruma yöntemi olarak dissosiyasyonu devreye sokabileceğini ve iyileşmede güvenli yakın ilişkiler kurmanın ve yeniden bağlanmanın önemini gösteriyor.

Son söz olarak doğrudan yazının içeriğiyle ilgili gibi görünmeyen ama güncel olan çok önemli bir konudan daha bahsetmek istiyorum, şiddet konusu. Günümüzde bazı sosyolojik ve teknolojik değişimlerin sonucu olarak hem travmatize edici yaşantılar hem de şiddet davranışları iyice artmış durumda. Kişisel fikrim, sosyal medya ve internetin karanlık yanlarının da bir tür “Upside Down”a dönüşmüş olduğu yönünde. Stranger Things dizisi nostalji etkisiyle 80’lerin çocuklarını yakalasa da karakterleri sebebiyle asıl hitap ettiği kitle günümüz çocukları ve gençleri. Artık dışarda oynamaktan daha çekici bir hale gelen dijital dünyada kaybolmamak ve gerçeklikten kopmamak için güçlü aile bağlarının, anlamlı amaçların, değerlerin yeniden değerli hale gelmesinin, örnek alınacak rol modellerin artmasının, çocukları ve gençleri sürdürülebilir değerlere teşvik eden bir toplumsal sistemin oluşturulmasının, ailelerin bu konuda eğitilmesinin, insanları “kolay yollara” başvurmaktan caydıran yaptırımların artmasının, çocukların teknoloji kullanımını ebeveynlerin insafına bırakmayacak yasal düzenlemeler yapılmasının ve en önemlisi güvenlik algısının ve adaletin tecelli edeceğine dair inancın halkta yeniden sağlanmasının elzem olduğunu düşünüyorum.

Benimle iletişim kurmak isterseniz [email protected] e-posta adresine yazabilirsiniz.

İlginizi çekebilir: Yaşam kontrol edilmez, yaşanır: Birleşik Alan Teorisi ve Beyin Dalgası Tutarlılığı