Özgür irade 1: İnsanlar için özgür irade ne ifade ediyor?

Özgür irade insanlığın kendini bildi bileli tartıştığı ve üzerine çokça düşündüğü bir konu. Teolojik tartışmaların da merkezinde. Tanrı ve yaratan bilinci, yaratan tarafından yaratılana çizilen bir yol ve bir kaderi olduğu inancını beraberinde getiriyor çoğu zaman. Peki, insan, hayatını kontrol etmenin neresinde duruyor?

Nedensellik, ruhlar hakkındaki bu metafiziksel tartışmaların dışında, özgür iradenin insanlar için önemli, işlevsel bir rolü var. İnsanların aldığı kararlar ve seçimler insanların günlük hayatının önemli bir parçasını oluşturmakta ve rutin yaşamını etkilemektedir. Bu mikro etki toplumsal işlevlere de hizmet etmektedir. Özgür irade inancı insanların karşılaştıkları durumlarda seçim yapma kapasitelerini doğrudan etkilemektedir. Ayrıca alınan kararlar ve seçimler insanların yaşam kalitesi ve hayattan doyum alma dereceleri ile de doğrudan bağlantılıdır.

Peki, insanlar özgür iradeyi nasıl algılıyor, özgür irade inancı seçim kapasitesini nasıl etkiliyor?

2014’te yapılan bir araştırmada, insanların özgür irade inancını ve bu inancın seçimler ile nasıl bir ilişkisi olduğunu göstermek üzere dört deney tasarlanmış (Feldman ve ark., 2014).

Deney 1 – İnsanların seçim algıları ve tutumları

Araştırmacılar, bu çalışmada özgür irade inancındaki bireysel farklılıkları ölçerek, algılanan seçme yeteneği ve seçimle ilgili çağrışımları ve bunun özgürlükle bağlantısını göstermeyi hedeflemişler.

Algılanan seçme yeteneği kısmında; “Birçok alternatif arasından seçim yapmak benim için çok zor” ve “Önemli bir kararla karşı karşıya kaldığımda, benim için başka birinin seçmesini tercih ederim” gibi sorular yer alırken, seçim yapmaktan hoşlanmayı ölçen kısımda “Hayatta ne kadar çok seçeneğim olursa o kadar iyi” ve “Karşılaştığım her kararda, mümkün olduğunca çok seçeneğe sahip olmayı tercih ederim” gibi maddelere yer veriyorlar.

Buna göre; özgür iradeye daha çok inanan kişilerin seçim yapmaktan daha fazla keyif aldığını göstermişler. Özgür irade inancı yüksek olan kişilerin etkili seçim yapabilcekleri konsundaki inancı da daha yüksek bulunmuş. Ayrıca insanların, özgür iradeye ne kadar güçlü inanırlarsa, seçmeyi özgürlükle ilişkilendirme olasılıklarının o kadar yüksek olduğunu göstermişler. Araştırmaya göre özgür iradeye inanmak, bilişsel olarak bir seçim tercihine sahip olma ve bir karar verici olarak yetenekli olma duygusuyla ilişkili görülmektedir.

Deney 2 – Bir seçim olarak eylem

Bu noktada araştırmacılar, insanların eylemlerini bir seçim olarak görüp görmemeleri üzerine bir deney tasarlıyorlar. Katılımcılardan gerçek hayattaki dört seçim durumunun son örneğini hatırlamaları isteniyor (örneğin; elektronik alet satın alma, televizyon izleme, kahvaltı yapma ve oy verme gibi). Bu bölümde “En son ne zaman elektronik alet (cep telefonu, bilgisayar vb.) satın aldınız, ne satın aldınız, ne zaman satın aldınız, nereden ve neden satın aldınız?” gibi sorular yer alıyor. Katılımcılara daha sonra, seçim yaptıkları alternatif seçeneklerin sayısı, kararın onlar için o sırada önemi ve bu seçimin bir seçim oluşturduğuna inanıp inanmadıkları soruluyor.

Bulgular, özgür iradeye inanan insanların, eylemlerini kendi seçimleri olarak görme eğiliminde olduklarını gösteriyor. Ayrıca özgür iradeye olan inancın, seçimleri daha az zor olarak algılama ve seçimlerinin sonucundan daha yüksek memnuniyet duyma ile ilişkili olduğunu buluyorlar.

İnsanların kendi eylemlerini kendisinin seçimi olarak düşünmesi ve buna inanması, kurban rolünden çıkması ve hayatının kontrolünü özgürce kendi eline alması açısından önemlidir.

Kendi hayatının kontrolünü eline alabilmek, etkili seçimler yapabilmek ve seçimlerinden doyum sağlayabilmek için özgür irade kavramı üzerine düşünmekte fayda var.

Sen,

• Özgür iradeye inanıyor musun?
• Eylemlerini bir seçim olarak görüyor musun?
• Seçimlerin üzerine düşünüyor musun ?
• Seçimlerini neden seçtiğin, ne zaman seçtiğin ve alternatif seçimlerin konusunda inancın ne?
• Etkili seçimler yaptığına inanıyor musun?
• Seçim yapmak senin için kolay mı?

Serinin diğer yazısında görüşmek üzere…

Danışmanlık ve işbirliği için: https://www.gulbalca.com/

Kaynak

Feldman, G., Baumeister, R. F., & Wong, K. F. E. (2014). Free will is about choosing: The link between choice and the belief in free will. Journal of Experimental Social Psychology, 55, 239-245.

İlginizi çekebilir: Benlik kurgusu ve tüketim eğilimi