Cinsiyet ayrımcılığı hayatın hemen hemen her alanında karşımıza çıkan bir durum. Bireyin kadın ya da erkek olarak gösterdiği genetik, fizyolojik ve biyolojik özellikler cinsiyet sözcüğünün açıklaması olarak bilinmektedir (Akın, 2007). Öte yandan kadın ve erkeğin sosyal olarak belirlenen rol ve sorumlulukları, toplumsal cinsiyet olarak adlandırılmakta ve bu, kültürden kültüre değişiklik göstermektedir. Toplumsal cinsiyet kavramının tanımında biyolojik farklılıklar değil, kadın ve erkek olarak toplumun bizi nasıl gördüğü, nasıl algıladığı, nasıl düşündüğü ve nasıl davranmamızı beklediği ile ilgili değerler, beklentiler, yargılar ve roller bulunmaktadır (Akt. Yılmaz ve ark., Dökmen, 2004; Bhasin, 2003; Akın ve Demirel, 2003).
Toplumsal cinsiyet rolleri geleneksel olarak kadın ve erkeklerden beklenen davranışlar olup öğrenilen bir kavramdır. Çocuklar toplumsal cinsiyet rollerini ilk olarak aile ortamlarında öğrenirler. Bebeğin doğumuyla başlayan sosyalleşme sürecinde cinsiyet rolleri öğrenilir. Biyolojik anlamda kadın ve erkek olarak dünyaya gelen çocuklar cinsiyetlerine uygun norm ve beklentileri öğrenirler. Böylelikle bu normlara ve beklentilere uygun cinsiyet rollerini, erkek ve dişi kimliklerini (erillik ve dişilliği) benimserler (Giddens, 2012).
Aileler kız çocuklarına pembe, erkek çocuklarına mavi renklerde giysiler alırlar örneğin. Ya da erkek çocuklarına araba, kamyon gibi oyuncaklar alınırken kız çocuklarına onların daha çok ev içinde kalıp oyun oynamalarına yol açacak bebekler alınır. Kız ya da erkek çocuğun cinsiyetine “uygun” oyuncaklarla oynamaması toplum tarafından garipsenir. Kendi cinsiyetine uygun olduğu empoze edilen oyuncaklarla oynamak yerine, erkeklere daha uygun olduğu düşünülen oyunları oynayan kızlara “erkek Fatma” ismi takılır örneğin. Çocuk büyüdükçe bu toplumsal cinsiyet rolleri ile ilgili mesajları ailesinin yanı sıra okulundan, arkadaşlarından ve medya gibi kaynaklardan da almaya devam eder.
İnsanlar, sınıflandırma süreci yoluyla dünyayı birçok farklı toplumsal gruba ayırır ve bu toplumsal gruplara ilişkin bilgilerini, inançlarını ve beklentilerini içeren bilişsel bir yapı geliştirir. Bu bilişsel yapıya da “kalıp yargı” adı verilir ( Akt. Altınova ve Duyan, Kağıtcıbaşı, 1999). Kadınları ve erkekleri algılayış biçimimizde kalıp yargılar çok büyük rol oynarlar. Dünyadaki birçok toplumda erkekler; güçlü, kendine güvenli, korkusuz, bağımsız, gerçekçi gibi güçlü benlikleri yansıtan ve istenir kalıp yargılarla; kadınlar ise bağımlı, pasif, kararsız, duygusal gibi daha zayıf benlikleri yansıtan kalıp yargılarla tanımlanır (Akt. Altınova ve Duyan, Sakallı-Uğurlu, 2003). Yine genelde şefkatli olmak, yumuşak olmak gibi özellikler kadınlara atfedilirken sert olmak, mantıklı olmak gibi özellikler erkeklerden beklenir. Oysa her kadın şefkatli olmadığı gibi her erkek de şefkatsiz değildir. Bir insanın cinsiyeti onun otomatik olarak şefkatli ya şefkatsiz biri olmasını belirlemez.
Jung’un da ileri sürdüğü gibi her iki cinsiyette de karşı cinse atfedilen özellikler mevcuttur. Jung’a göre bir erkeğin bilinçdışı, bütünleyici bir dişi öğeyi (anima); bir kadının bilinçdışı da bir erkek öğeyi (animus) barındırmaktadır. Bu doğrultuda erkeklerin en erkeksi olanı bile, animanın etkisiyle çocuklara ya da zayıf ve hastalara karşı şaşırtıcı bir şekilde şefkat duyabilmektedir. Benzer olarak kadınlar da animusun etkisiyle cesaretli ve saldırgan olabilmektedirler (Akt. Arıcı, 2011).
Cinsiyet ayrımcılığı yüzünden kadının daha az değer gördüğü bir eşitsizlik modeli görülmektedir. Bu eşitsizlik modeli özellikle çalışma yaşamı, toplumsal yaşam, evlilik ve aile yaşamı gibi alanlarda daha fazla göze çarpmaktadır (WHO, 1998). Cinsiyet ayrımcılığının kadınları ne kadar büyük boyutta etkilediğini hepimiz biliyoruz ancak cinsiyet ayrımcılığı, her iki cinsiyete biçilen roller sadece kadınları değil erkekleri de etkilemektedir.
Özellikle bizimki gibi ataerkil toplumlarda “erkekler ağlamaz” gibi söylemlerle büyütülen erkek çocukları, kendi duygularının farkında olmayan, duygularını bastıran ve bastırdığı duyguları çoğu zaman agresyon aracılığıyla ifade eden yetişkinlere dönüşmektedirler. Oysa duygunun kadını, erkeği yoktur. Duygu duygudur ve ruh sağlığı için her iki cinsiyetin mensuplarının da duygularını sağlıklı bir şekilde ifade etmesi gerekir. Amerika’da son aylarda erkeklerin bir araya gelip duygularını ifade ettikleri, rahatça ağladıkları inzivalar düzenlenmeye başlanması erkeklerin duygularına sahip çıkmaya başlamaları açısından güzel bir gelişmedir.
Elbette toplumsal cinsiyet ayrımcılığı bu yazıya sığmayacak kadar derin ve önemli bir konu. Kanayan yaralarımızdan biri olan kadına şiddet sorununu çözebilmemiz için toplumsal cinsiyet eşitliğini hayatın her alanına yaymalıyız. Bunu yapmaya önce konuşmalarımızdan başlamalı, “kadın kadının kurdudur” gibi cinsiyetçi söylemlerden uzak durmalıyız . Cinsiyet ayrımcılığının yapılmadığı, kadın ve erkeklerin toplumsal cinsiyet rollerinin baskısından uzaklaştığı ve önemli olanın önce insan olmak olduğunun farkına varıldığı günler diliyorum hepimize.
Bu yazının tüm hakları Rana Kutvan’a ve Uplifers’a aittir. İzinsiz ve uygun şekilde referans verilmeksizin kopyalanması, çoğaltılması ve başka mecralarda paylaşılması kesinlikle yasaktır.
Kaynaklar:
Altınova H., Duyan V
Akın A. (2007). Toplumsal cinsiyet eşitsizliği ve sağlık. Toplum Hekimliği Bülteni, 26(2),1-9.
Akın, A., Demirel, S., 2003. Toplumsal cinsiyet kavramı ve sağlığa etkileri. Cumhuriyet Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi Halk Sağlığı Özel Eki 25(4):73–83.
Arıcı, F. (2011). Ünı̇versı̇te Öğrencı̇lerı̇nde Toplumsal Cı̇nsı̇yet Rollerı̇ne İlı̇şkı̇n Algılar Ve Psı̇kolojı̇k İyı̇ Oluş. Yüksek Lisans Tezi.
Bhasin, K., 2003. Toplumsal cinsiyet “bize yüklenen roller”. Kadınlarla Dayanışma Vakfı Yayınları. İstanbul: Kuşak Ofset Birinci Basım, s.1-5.
Dökmen, Y.Z., 2004. Toplumsal cinsiyet sosyal psikolojik açıklamalar. Ankara: Sistem Yayıncılık.
Giddens, A., (2012). Sosyoloji. İstanbul: Kırmızı Yayınları.
Kağıtcıbaşı, Ç. (1999). Sosyal psikoloji. İstanbul: Evrim Yayınevi
Sakallı-Uğurlu, N. (2003). Cinsiyetçilik: kadınlara ve erkeklere ilişkin tutumlar ve çelişik duygulu cinsiyetçilik kuramı. Türk psikoloji yazıları, 6 (11–12), 1–20
World Health Organization. 1998. Gender and health, Technical paper. Switzerland, pp. 5-20.
Yılmaz, D. V., Zeyneloğlu, S., Kocaöz, S., Kısa, S., Taşkın, L., Eroğlu, K., (2009). Üniversite öğrencilerinin toplumsal cinsiyet rollerine ilişkin görüşleri. Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi [Bağlantıda]. 6:1. Erişim: http://www.insanbilimleri.com
İlginizi çekebilir: Bedeninizi olduğu gibi sevmek elinizde: Beden imajı nedir?