Yeme bozuklukları ve genler 2: Daha etkili tedavi yöntemleri geliştirilebilir mi?

Bundan bir önceki yazımı anoreksiya nervozanın metabolizmayla ilişkisini araştıran ve yeme bozukluklarının altında genetik faktörlerin yatıyor olabileceğine dair sonuçlar elde eden bilimsel bir çalışma üzerine yazmıştım. Bilim insanları, GENOM analizi kullanarak yaklaşık 17,000 kişiden oluşan iki grubun DNA’sını karşılaştırdığında anoreksiya nervoza hastası olan insanların genleri ile anoreksiya nervoza geçmişi olmayan insanların genleri arasında sekiz önemli fark saptıyor, dahası bu farklı genlerin diğer bazı psikolojik rahatsızlıklarla ortaklığını fark ediyorlar.

Araştırmanın bulguları, şimdiye kadar genellikle salt psikolojik rahatsızlıklar olarak yaklaşılan ve çevresel etmenlerin belirleyici olduğu düşünülen yeme bozukluklarının altında bu hastalıklara yatkın genlerin olabileceğini, bu genlerin de çevresel etmenlerle etkileşime girerek tetiklendiğini öne sürmesi açısından önemli. Böyle bir bakış açısı mevcut tedavi şekillerinin değiştirilmesini, en azından önceliklerinin yeniden belirlenmesini sağlayabilir.

Bu hafta Carrie Arnold’ın yazmış olduğu Decoding Anorexia adlı kitabı üzerinden giderek aynı konuya devam edeceğim. Bahsettiğim bilimsel çalışmayı okuduktan belki birkaç gün sonra şans eseri Arnold’ın kitabını keşfettim ve kendisinin de bu konuyu kişisel deneyimlerine dayanarak incelediğini gördüm. Senelerce mücadele ettiği anoreksiya nervozadan bu hastalığa yatkın genlerle doğmuş olduğuna inandığını, birkaç kilo vermek amacıyla başladığı diyetin ve diğer bazı çevresel/psikolojik koşulların bu genleri tetiklediğini söylüyordu. Senelerce terapilere gitmesine rağmen ne zaman ki sağlıklı bir beden için kilo almaya başlamış, işte ancak o zaman asıl iyileşme aşamasına adım atmış. Arnold, psikolojik desteğin, karakter yapısının ve toplumsal etmenlerin rolünü asla yadsımıyor ama anoreksiya nervozanın dayattığı kurallar kitabını yani sağlıksız davranışlar döngüsünü ancak sağlıklı kiloya erişip mantıklı kararlar alma ve makul düşünebilme yetisini yeniden kazandığında geride bıraktığını ifade ediyor.

Arnold, Dr. Milstein’la tanışmadan önce yedi sene farklı terapistlerden yardım alıyor. Terapilerin hastalığını tanımasına ve kabullenmesine katkısı oluyor ama kimse çıkıp biyolojiden ya da genetikten bahsetmemişti. Kimse çıkıp beni ve ailemi tutsak edildiğimiz utanç zincirinden çekip almaya çalışmamıştı diye de hayıflanmadan edemiyor. Bu zinciri kıransa Dr. Milstein olmuş. Arnold’a göre, Dr. Milstein farklıydı çünkü “neden” sorusuna takılıp kalmamıştı. Yazarın ağzından dinleyelim:

“[Dr. Milstein]’ Hayır öyle olmaz,’ dedi. Senin yemen lazım, düzenli yemen lazım. Terapilerimiz başta yemek yemenin önündeki engelleri aşmak için ne yapmamız gerektiğini konuşmakla geçti ve ailemin yanına dönüp yemek planlarımı annemin üstlenmesine, yemeklerimi onun hazırlamasına izin vermek de kararlarımız arasındaydı. Diyaloğumuz farklı konulara yöneldikçe çocukluk, beden algısı ve zehirli bir toplumda iyileşmenin zorluklarını konuşur olduk.”

Arnold, bir taraftan yeme düzenini normalleştirip sağlıklı kiloya ulaşırken bir taraftan da anoreksiya nervozanın metabolizmayla olan ilişkisini incelemeye başlıyor. “Beynimin nöral bağlarının farklı şekilde birleştiğini öğrenmiştim,” diyor. “HT2A serotonin alıcısı gibi soyut şeylerdeki ufak genetik farklılıklar yüzünden doğumumda anoreksiyaya yatkın olarak koşullanmıştım. Üniversitenin ilk yılında birkaç kilo vermeye niyetlenişim bu nörolojik kimyasal bağları tetikleyen bir dizi olay meydana getirmiş ve sonunda masumane girişimim koca bir kartopu olup üzerime düşmüştü.”

Arnold, “insan anoreksik olarak doğmaz,” diyerek herhangi bir yanlış anlaşılmayı engelliyor. Yani, anoreksiya gibi yeme bozuklukları kaderimiz değil. Daha çok, “Ergenlikle ve hayat stresinin artmasıyla gelen değişimler, yetersiz beslenme, şiddete maruz kalma hatta çeşitli hastalıklar bir araya gelerek kişinin anoreksiyaya olan genetik yatkınlığını tetikler,” diye açıklıyor.
O halde, her ne kadar hastalığın gelişiminde genetik kodlar belirleyici olsa da çevresel ve psikolojik faktörleri göz ardı edemeyiz.

Yani, yeme bozuklukları ne %100 biyolojik temellidir ne de %100 toplumsal koşulların ve kişilik özelliklerinin sonucu doğar.
Bu durum bize özellikle anoreksiya nervozanın tedavi yöntemleri hakkında da önemli şeyler söyleyemez mi? Tedaviyi “bilinçaltını kazmakla”, “çocukluk travmalarını konuşmakla” ve terapilerle sınırlandırmak yerine bunları bozuk beslenme alışkanlıklarını düzeltme ve kilo alımına hız vermeyle eş zamanlı yürütmek gerekiyordur belki? Hatta vücut kütle endeksi tehlikeli olacak şekilde alt sınırlarda seyreden anoreksiya hastalarında önce kilo alımını sağlamak ve beyin sağlıklı bilişsel işlevlerini yerine getirebileceği konuma ulaştıktan sonra takıntılı düşüncelerle, korkularla ve endişelerle yüzleşmek gerekiyordur?

Arnold, kitabında pek çok bilimsel araştırmayı rakamsal sonuçlarıyla birlikte paylaşıyor. Yazımda bütün bu detaylara yer vermeme imkân yok fakat anoreksiya hastalarında gıdasızlığın beyin fonksiyonlarını etkilediğini bilmek önemli. Psikiyatrist Alexander Sackeyfio’ya göre açlık insanın sadece düşünüş şeklini değiştirmekle kalmaz, aynı zamanda beynin fiziksel yapısını da değiştirir. Korteks dediğimiz ve bilinç halinden, hatırlama ve algılamadan sorumlu beynin gri, kıvrık dış tabakası küçülür. “Yeme bozukluğu olan pek çok insan bu gerçeğe karşı çıkar, açken daha net olarak düşündüklerini söylerler. Hâlbuki açlığın bilişsel yetenekleri etkilemesi yüzünden karar verme ve kavramları bir araya getirme süreçlerinde güçlükler yaşanır,” diyor.

İşte, hastalığın tedavisinde terapilere odaklanmak pahasına fiziksel iyileşmeyi yani beslenmeyi arka plana itmek belki de hasta mantıklı düşünemediği, anosognozi yüzünden hastalığını yadsımaya meyilli olduğu için yeterince etkili olmuyordur. Ayrıca hastaların sürekli “aç olmadıklarını” iddia etmesinin altında da benzer bir durum yatıyor. Arnold’dan öğrendiğimiz kadarıyla, “Açlık ve tokluk hormonları olan leptin ve girelinin anormal düzeylerde seyretmesi nedeniyle beden açlık sinyallerini alamaz. Benzer şekilde insula da yiyeceklerin lezzetli görünmesini sağlayarak açlık sinyallerine tepki vermez.”

Arnold kitabında tekrar tekrar bedende oluşan gıdasızlığın giderilmesini anoreksiya nervozada iyileşmenin ilk adımı olarak gördüğünü vurguluyor. The Center for Eating Disorder adlı kuruluşun kendisine yönelttiği “hastalığın genetik faktörlerle ilişkisini öğrenmen iyileşmene nasıl yardımcı oldu?” sorusuna bakın nasıl cevap veriyor: “Benim için sağlıklı olan kiloya eriştikten sonra daha mantıklı düşünmeye ve davranışlarımın farkına varmaya başladım. Çalışmalar da iyileşmeyi sağlayan en önemli aşamanın metabolizmanın ihtiyacı olan kiloya erişmek ve bunu sürdürmek olduğunu gösteriyor. Kendi adıma konuşacak olursam, doktorlarımın ve ailemin desteğiyle (çoğu zamanda zorlamasıyla) yemek yemeye başladığımda bu hastalıktan iyileşmenin imkânsız olmadığını hissettim.”

Röportajda dikkatimi çeken bir diğer soru da genlere ve metabolizma özelliklerine odaklanan bilimsel araştırmaların sadece anoreksiya nervoza rahatsızlığıyla sınırlı kalıp kalmadığıydı. Öyle ya, bulimiya nervoza, tanımlamayan yeme bozuklukları ve tıkanırcasına yeme bozukluğu gibi farklı türde rahatsızlıklarla mücadele eden sayısız insan var. Yeni bulgular onlar için ne anlama geliyor? Arnold, kısıtlayıcı tipteki anoreksiya nervoza hastası olduğu için kitabında özellikle bu türü ele almış. Fakat bütün yeme bozukluklarının gerisinde bu rahatsızlıklara yatkın bir biyolojik yapının bulunması ve bu yatkınlığın diyetler ya da aşırı egzersizle oluşan enerji dengesizliği ve diğer bazı çevresel/psikolojik faktörlerle tetiklendiğinin bilinmesinin hem hastaya hem de yakınlarına tedavi sürecinde büyük motivasyon sağlayacağını düşünüyor.

Öte yandan, bilimsel çalışmaların şimdiye kadar daha çok anoreksiya nervoza üzerinde yoğunlaştığı bir gerçek. Geçen yazımda bahsettiğim çalışma ekibinden Dr. Cynthia M. Bulik, bu durumla ilgili olarak, sinirbilimciler ve farmakogenetik uzmanlarıyla bir araya gelerek başka 100,000 örnek üzerinde çalışmayı ve bulimiya nervoza, tıkanırcasına yeme bozukluğu gibi türler üzerinde de araştırmalar yapmayı planladıklarını ifade ediyor.

Yazıma, Arnold’ın şu sözleriyle son vermek istiyorum. Yeme bozukluklarıyla mücadelenin ve iyileşmenin neden değerli olduğunu hatırlamamızı sağlıyor:

“İyileştiğimden beri her şeyden korkmamayı öğrendim. Korkularım halen var ve bu son derece doğal. Ama çoğu zaman rahatım, kaygılarımla baş edebiliyorum. Kahkaha atabiliyorum. Kendim olabiliyorum.”

Kaynaklar:
Carrie Arnold, Decoding Anorexia: How Breakthroughs in Science Offer Hope for Eating Disorders
The Center for Eating Disorder, Hope Through Science: Carrie Arnold talks about decoding eating disorder recovery
Carrie Arnold’un blogu: http://ed-bites.blogspot.com/
Carrie Arnold’un Mosaic’teki yazıları
Anoreksiya ile ilgili bilinmesi gereken her şey (Acıbadem Hastanesi)
LSE Paper on Anorexia, Body Image and Peer Effects
Anoreksiya nervozanın temelinde genler mi yatıyor

İlginizi çekebilir: Yeme bozuklukları ve genler 1: Yeme bozukluklarını genlerimiz tetikliyor olabilir mi?